Dunav. Danubius. Da li postoji reka u Evropi čije je ime više eskploatisano? Nikada do danas neka reka svojom pustolovnom, raskošnom prošlošću nije inspirisala toliko umetnika i graditelja da stvaraju remek-dela.
Divili su joj se pisci, putopisci, umetnici, a mnogi od njih su je opisali, opevali ili naslikali. Njeni sinonimi su od davnina poznati i kao „Rajska reka“ i „Kraljica svih reka“. Napoleon je rekao "Dunav je car među rekama". Stari istoričar Herodot govori o Dunavu kao "Najvećem među rekama", a Hesiod kao "bratu Nila", “sinu Okeana i boginje mora Tetide". O njoj su pisali i Aristotel, Ciceron, Vergilije , Herodot, Strabon, Ovidije, Plinije Stariji, Tibul ...
Svojim smirenim i dostojanstvenim tokom Dunav ujeda obale mnogih država stvarajući duhovne mostove između njih. Od Nemačke, gde mu je početak u rečicama Breg i Brigaš u čuvenom Švarcvaldu, pa do uviranja u Crnom moru, svuda je personifikovan u božanstvo. Od izvora pa do ušća objedinjuje dvadesetak jezika i sudara različite kulture, narodi i religije. Na svom putu kroz srce Evrope, on ostavlja iza sebe razne istorijske lokalitete, prelepu arhitekturu i kulturno blago.
Deo tog blaga nalazi se i kod nas, a u ovom tekstu pokušaćemo mu se što više približiti i ukazati na kulturno-istorijske slojeve, stare čak osam i po hiljada godina.
Priča koji Dunav započinje u Srbiji kreće od ravničarskih predela Vojvodine, a završava se najvećom i najlepšom rečnom klisurom u Evropi – Đerdapskom klisurom dugom 130 km. Sastoji se od četiri klisure: Golubačka, Gospođin vir, Kazan i Sipska, i tri kotline: Ljupkovska, Donjomilanovačka i Oršavska. Zbog svoje moći, ćudljivosti i neprohodnosti Đerdapska klisura poznata je i kao “Vrata Naroda” i “Gvozdena vrata”, iza kojih se oduvek krio neki nepoznat i tajanstven svet. Kroz nju su dolazili osvajači, ali i trgovci koji su sa sobom donosili ukuse i mirise dalekih kultura. Davna prošlost i izuzetna prirodna lepota- sve na jednom mestu! Kilometri prelepe obale i fascinantne klisure, tajanstveni pusti zalivi, livade, šume, stene, visoke kamene vertikale, planinski bogazi, rečice, potoci i izvori u savršenom su skladu sa istorijskim lokalitetima, prelepom arhitekturom i kulturnim blagom, ali i dinamičnim modernim gradovima.
Jedan od neverovatnih graditeljskih podviga u Đerdapskoj klisuri jeste Trajanova tabla, odnosno Trajanov reljef sа natpisоm kojim je rimski imperator Nerva Trajan Augustus, pre 1900. godina označio zаvršеtаk radova na trаsirаnju оbаlskоg putа. Ovо је i najnepristupačniji deo čitаvоg Тrајаnоvоg dunаvskоg putа-Via Traiana od Beograda kroz Đerdapsku klisuru, sve do mesta gde je podigao most na Dunavu nazvan Trajanov most. Prilikom izgradnje hidroelektrane Đerdap, rimski put je potopljen, a da bi Trajanova tabla sa nаtpisom na latinskom jeziku bila sačuvana, odlučeno je da bude isečena i da se izdigne pedeset metara više. Nаlаzi se oko deset kilometara uzvоdnо od Tekije, između Donjeg Milanovca i Kladova, nа mеstu, gde je Dunav najuži i najdublјi u svome toku.
Tokom srednjeg veka, za vreme krstaških ratova i nakon dolaska Turaka, Dunav postaje poprište borbi, pa su se u ovim predelima gradile mnoge tvrđave. Nizvodno od Bačke ka Đerdapu postoje manje ili više očuvani ostaci utvrđenja na kojima se u ta davna vremena odvijao život. Bač, Petrovaradinska tvrđava, Beogradska tvrđava, Smederevska tvrđava, tvrđava Golubac, Ram kod Velikog Gradišta i Fetislam kod Kladova nekada su obezbeđivale plovni put i čuvale granicu između imperija, koja je vekovima išla duž Dunava a danas su kulturno-istorijski spomenici, ukrasi i turističke atrakcije Dunava. One nose sa sobom tajne različitih, minulih vremenskih perioda, svedočeći o životima civilizacija koje su nastanjivale ove prostore.
Svojim veličanstvenim tokom Dunav donosi sa sobom kulture različitih vremenskih perioda. Tragovi mnogih civilizacija ukrštaju se na rečnim ušćima i dolinama, na mestima gde su tragale za mestima koja će im omogućiti slobodu okupljanja i razvijanje misli i dela.
Arheološko nalazište Lepenski Vir, unutar Đerdapske klisure, svedok je jedne od najznačajnijih praistorijskih kultura, koja je trajala u periodu između 8000. godina p.n.e. i 4500. godina p.n.e. Arheološka istraživanja izvedena u periodu 1965-1968. godine otkrila su na ovom lokalitetu tri istorijska sloja u kojima se jedan na drugome nižu ostaci osam naselja. Pronađeni ostaci kuća, predmeta, alata i skulptura svedoče o tome da su njihovi stanovnici posedovali društvenu organizaciju visokog stepena kao i visoku duhovnu i materijalnu kulturu u širokom vremenskom razdoblju od formiranja prvog naselja lovaca i skupljača hrane, do zemljoradnika i stočara u starijem neolitu. O vezi sa Dunavom najdirektnije govori umetnost, tačnije skulpture, koje svojim oblikom istovremeno podsećaju na ljude i na ribe.
Između 4500. i 3500. godine na području Beograda, na mestu današnje Vinče, na desnoj obali Dunava, 11 km nizvodno od Beograda, razvilo se veliko naselje podunavskih zemljoradnika, metropola jedne od najblistavijih kultura evropske praistorije za koju kažu da je bila tehnološki najnaprednija praistorijska kultura u svetu. Nakon iskopavanja otkriveni su ostaci osam neolitskih naselja, od kojih najstarije naselje pripada periodu srednjeg neolita i starčevačkoj kulturi. Vinčanska kultura nadaleko je zračila i dominirala. Najranija metalurgija bakra u Evropi potiče sa vinčaskog lokaliteta Belovode u istočnoj Srbiji.
Turizmu se generalno pridaje sve veći značaj, ali i očekivanja turista su sve veća, kao i njihova želja za specifičnim doživljajima, pa stoga treba što efektnije koristiti kulturno-istorijsko nasleđe kao motiv posete našoj zemlji. Osim toga, treba uvideti istinsku vrednost Dunava i zajedničkim snagama raditi na zaštiti i očuvanju ovog jedinstvenog dara prirode. Zaplovimo avanturistički nepoznatim vodama dok nam još vreme nije isteklo.
